Ο ρόλος του Δημοτικού τραγουδιού ως μορφωτικού αγαθού κατά την παραδοσιακή μάθηση του Ελληνικού χορού

του αείμνηστου εδώ και λίγες ημέρες Γιάννη Ζήκου Δρ. Χορολογίας του Νεοελληνικού Χορού

Α. μωρὲ ἀπὸ τ᾿ ἄλφα θὲ ν᾿ ἀρχίσω
ἀπὸ τ᾿ ἄλφα θὲ ν᾿ ἀρχίσω, κόρη μου νὰ τραγουδήσω
Β. μωρὲ βῆτα βέβαιά σου λέω
βήτα βέβαια σοῦ λέω, πὼς γιὰ σὲ πονῶ καὶ κλαίω
Γ. μωρὲ γάμμα στεῖλε μου ἕνα γράμμα...
(χορευτικὸ δημοτικὸ τραγοῦδι)

Εἰσαγωγή

Τὸ δημοτικὸ τραγούδι ὡς κύριο στοιχεῖο τῶν ἐθιμικῶν καὶ χορευτικῶν πράξεων παρουσιάζει πλούσιο ποιητικὸ καὶ γλωσσικὸ περιεχόμενο. Οἱ πληροφορίες ποὺ παρέχει εἶναι οὐσιαστικῆς σημασίας ὡς ἔργα τῆς πνευματικῆς δημιουργίας τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ, τοῦ ἑλληνικοῦ λαϊκοῦ πολιτισμοῦ.
Αὐτὸ σημαίνει ὅτι τὸ τραγοῦδι παρέχει δυνατότητα γνώσης καὶ κατανόησης θεμάτων ποὺ σχετίζονται μὲ τὸν ἄνθρωπο ὡς ἱστορικὴ καὶ συγκεκριμένη προσωπικότητα.
Σκοπός μας εἶναι ἡ ἐπισήμανση τῆς σημασίας τοῦ λόγου ποὺ περικλείει τὸ τραγούδι στὴν παροχὴ γνώσεων μὲ ἀποτέλεσμα τὴν καλλιέργεια καὶ μόρφωση τῶν ἀνθρώπων.
Ἐξεταζόμενο ὡς περιεχόμενο τὸ τραγοῦδι: ἅ) Παρουσιάζει θέματα ποὺ ἀφοροῦν: ἰστορία, παράδοση, θρησκεία, λαϊκὴ πίστη, ἤθη καὶ ἔθιμα, β) Ἀναφέρεται στὸν ἄνθρωπο ὡς ὕπαρξη καὶ ὡς σχέσεις. Αὐτὸ σημαίνει ὅτι ἀναφέρεται στὴ φύση του, στὴ μοῖρα του, στὴ θέση καὶ τὴ σχέση τῶν φύλων, στὰ καθιερωμένα τῆς κοινότητας καὶ στὴ σχέση του μὲ τὸν ὑπόλοιπο ζωικὸ καὶ φυτικὸ κόσμο.
Τὸ δημοτικὸ τραγοῦδι εἶναι ἀνθρωπολογικὸ φαινόμενο μεγάλης σημασίας καὶ ἀφορὰ τὸν ἄνθρωπο ὡς φυσικό, κοινωνικό, θρησκευτικό, ἱστορικὸ καὶ πολιτιστικὸ ὅν. Τὸ παιδαγωγικὸ καὶ μορφωτικὸ περιεχόμενο τοῦ δημοτικοῦ τραγουδιοῦ πρέπει νὰ ἀναζητηθεῖ σὲ σχέση μὲ τὶς δυνάμεις ποὺ περικλείει καὶ τὴν προοπτικὴ ποὺ δίνει, ὅσον ἀφορᾷ τὴν καλλιέργεια, τὴ μόρφωση καὶ τὴν ὁλοκλήρωση τοῦ ἀνθρώπου (2).
Ἡ ἀναζήτηση τέτοιων προοπτικῶν δυνάμεων τοῦ νεοελληνικοῦ δημοτικοῦ τραγουδιοῦ θὰ πρέπει νὰ ἑστιασθεῖ στὰ χαρακτηριστικὰ ἐκεῖνα ποὺ τὸ καθιστοῦν μορφωτικὸ ἀγαθὸ ἑλληνικῆς καὶ ἀνθρωπιστικῆς παιδείας.
Μιὰ τέτοια θεματοποίησή μας ὁδηγεῖ νὰ ἐπιστρέψουμε στὴν ἴδια τὴν παράδοση τοῦ δημοτικοῦ τραγουδιοῦ καὶ τοῦ χοροῦ, νὰ μελετήσουμε θέματα ποὺ ἀφοροῦν τὴ διαδικασία μάθησης, τὴ δύναμη καὶ δυναμικὴ ποὺ ἔχει τὸ τραγοῦδι καὶ ὁ χορὸς στὴν παραδοσιακὴ κοινωνία, προκειμένου νὰ φανοῦν τὰ στοιχεῖα ἐκεῖνα τὰ ὁποῖα θὰ τὸ καταστήσουν ἕνα παιδαγωγικὸ καὶ μορφωτικὸ ἀγαθό. Εἶναι ἀνάγκη, ἑπομένως, νὰ κάνουμε δυὸ κινήσεις. Ἡ πρώτη ἀφορᾷ τὴν παράδοση τοῦ δημοτικοῦ τραγουδιοῦ καὶ τί ρόλο παίζει κατὰ τὴ διαδικασία μάθησης τοῦ χοροῦ καὶ ἡ ἄλλη τὴ μοντέρνα παιδαγωγική.
Ὁ τρόπος αὐτὸς προσέγγισης τοῦ θέματος: 1ον μεθοδολογικὰ εἶναι σωστὸς καὶ 2ον θὰ μᾶς ὁδηγήσει στὴν ἀνακάλυψη μορφωτικῶν δυνάμεων ποὺ περικλείει τὸ δημοτικὸ τραγοῦδι καὶ ὁ χορὸς καὶ πῶς αὐτὲς μποροῦν νὰ παίξουν ρόλο παιδαγωγικό, ψυχαγωγικό, πολιτιστικὸ σήμερα στὴ γενιὰ τοῦ 2000, στὴ γενιὰ τῆς νέας ἐποχῆς, ὁπότε τὰ δεδομένα τοῦ τρόπου ζωῆς καὶ ἀντίληψης τοῦ κόσμου ἔχουν ἀλλάξει.

Ι. Τὸ δημοτικὸ τραγοῦδι καὶ ἡ παραδοσιακὴ διαδικασία μάθησης τοῦ χοροῦ ὡς μέσον ἀποκάλυψης μορφωτικῶν δυνάμεων

Ἡ οἰκογένεια στὴν παραδοσιακὴ κοινωνία εἶναι θεμελιῶδες κύτταρο τῆς κοινωνικῆς ζωῆς καὶ ἀποτελεῖ τὸν πρῶτο καὶ ἀποφασιστικότερο παράγοντα ἐπίδρασης, ὅσον ἀφορᾷ τὴν ἀγωγὴ καὶ μόρφωση. Τὸ οἰκογενειακὸ περιβάλλον συμπληρούμενο καὶ συνεπικουρούμενο ἀπὸ τὸ συγγενικό, τὸ φιλικὸ καὶ τὸ περιβάλλον τῆς κοινότητας, ὁρίζει τὸ ἀνθρώπινο καὶ κοινωνικὸ πλαίσιο ὅπου τὸ παιδί, ὁ νέος ἄνθρωπος γνωρίζει τὸν κόσμο, καλλιεργεῖται καὶ πλάθεται σύμφωνα μὲ τὴ συσσωρευμένη γνώση καὶ ἐμπειρία ἀλλὰ καὶ τοὺς ἐθιμικοὺς κανόνες τῆς κοινότητας.
Τὸ περιβάλλον αὐτὸ εἶναι κρίσιμης σημασίας, διότι ἔχει τὰ χαρακτηριστικὰ τοῦ οἰκείου, τοῦ φιλικοῦ, τῆς ἐνίσχυσης, τῆς παρότρυνσης, τῆς καθοδήγησης, τῆς ἐποπτείας, χαρακτηριστικὰ τὰ ὁποῖα ἡ σύγχρονη παιδαγωγικὴ θεωρεῖ ἀπαραίτητα γιὰ κάθε παιδαγωγικὴ πράξη.
Σ᾿ αὐτὸ τὸ περιβάλλον, μ᾿ αὐτὰ τὰ χαρακτηριστικὰ τὸ παιδὶ βρίσκεται σὲ διαρκῇ παιδαγωγική, παιδευτικὴ διαδικασία σὲ σχέση μὲ τὸ τραγοῦδι καὶ τὸ χορό. Εὑρισκόμενο σ᾿ αὐτὴν τὴ διαδικασία ἱδρύει σχέσεις μὲ τὸ ἴδιο τὸ τραγοῦδι καὶ τὸ χορό.
Μαθαίνοντας τραγοῦδι καὶ χορὸ δέχεται μηνύματα, ἔννοιες καὶ νοήματα, τὰ ὁποῖα ἐπεξεργάζεται, οἰκειοποιεῖται καὶ κατασκευάζει τὸν δικό του ἐννοιολογικὸ κόσμο.
Τὸ νανούρισμα στὴν κούνια καὶ στὴν ἀγκαλιά, τὸ ταχτάρισμα στὰ χέρια καὶ στὰ γόνατα μὲ χαρούμενα αὐτοσχέδια τραγούδια ἀλλὰ καὶ τὰ χορευτικὰ τραγούδια στὴν παιδικὴ καὶ ἐφηβικὴ ἡλικία ἀποτελοῦν τὸν τρόπο, τὴ διαδικασία καὶ τὰ μέσα μὲ σκοπὸ τὴν παίδευση τῶν παιδιῶν στὸ τραγοῦδι καὶ στὸ χορὸ καὶ μέσῳ αὐτοῦ στὴ γνώση καὶ καλλιέργεια τῆς γλώσσας, τῆς ἱστορίας, τῆς θρησκείας, τῶν ἠθῶν καὶ ἐθίμων τῆς κοινότητας.
Μὲ τὰ νανουρίσματα ὁ κύριος σκοπὸς τῶν τραγουδιῶν εἶναι ἡ δημιουργία τῆς ἠρεμίας, καὶ ἔμμεσα ἡ ἀποτύπωση φωνητικῶν ἤχων καὶ συλλαβῶν. Ἡ μελῳδία εἶναι ἀργή, ἁπαλή, γεμάτη τρυφερότητα, γλυκύτητα καὶ καλοσύνη. Τὸ περιεχόμενο ἀναφέρεται σὲ θέματα τῆς φύσης, ὅπως π.χ.
«ὕπνε μου πᾶρε τὸ παῖδι καὶ πάλι φέρε μου το
πᾶρε καὶ γύρισέ μου τὸ σ᾿ ὅλα τὰ περιβόλια
ὅπου μυρίζουν οἱ ἀνθοί, μοσχοβολοῦν οἱ κρίνοι»
Ἐπίσης ἀναφέρεται σὲ παινέματα γιὰ τὸ ἴδιο τὸ παιδί, γιὰ τὴν ὀμορφιά του, τὶς χάρές του, τὴν κορμοστασιὰ τοῦ κ.λπ. Ἡ ρυθμικὴ κίνηση ποὺ δέχεται τὸ βρέφος καὶ ἡ εὐχαρίστηση ποὺ τοῦ προκαλεῖ ἀποτελοῦν σημαντικὸ παράγοντα. Μὲ τὰ ταχταρίσματα ὁ κύριος σκοπὸς εἶναι ἡ προτροπὴ γιὰ ἔντονη καὶ ρυθμικὴ κίνηση. Ἐδῶ ὑπάρχει ποικιλία ρυθμῶν καὶ μέτρων δανεισμένων ἀπὸ τὴν τοπικὴ χορευτικὴ παράδοση. Τὸ τοπικὸ περιεχόμενο ἀναφέρεται κι ἐδῶ σὲ θέματα τῆς φύσης, τοῦ ἀνθρώπου, τῆς ἱστορίας, τῆς παράδοσης τοῦ χοροῦ κ.λπ.
«Νταχτιρντὶ κι νταχτιρντὸ τὸ παιδί μας θέλ᾿ χουρὸ
τὰ βιολιὰ δὲν εἶν᾿ δῶ
κι ὅποιος πάει καὶ τὰ φέρει πέντε τάλλαρα στὸ χέρι
κι ἄλλα τόσα στὸ καρτέρι»
Δηλαδὴ τὸ παιδὶ δέχεται τὰ ἀκούσματα ὄχι σὲ ἀκινησία ἀλλὰ διὰ τῆς ρυθμικῆς κινήσεως τοῦ σώματος. Ἡ καλλιέργεια στὸ τραγοῦδι καὶ στὸ χορὸ συνεχίζεται κι ἔξω ἀπὸ τὴν ἀγκαλιὰ τῆς μάνας καὶ τὰ γόνατα τοῦ παπποῦ.
Συνεχίζεται στὴ νηπιακή, παιδικὴ καὶ ἐφηβικὴ ἡλικία καὶ μέχρι τὴν ἐνηλικίωση μὲ παιδικὰ τραγούδια καὶ τραγούδια τῆς τοπικῆς παράδοσης.
Πολλὰ παιδικὰ τραγούδια, τὰ λεγόμενα ἀλφαβητάρια, ἔχουν ὡς περιεχόμενο τὴν ἴδια τὴ γλῶσσα, ὅπως ἀναφέρεται στὴν ἀρχὴ τῆς ἐργασίας. Τέτοια ποιητικὰ παιγνιώδη τραγούδια εἶναι συνηθέστατα ἀπ᾿ τοὺς βυζαντινοὺς χρόνους καὶ σῴζονται μὲ διάφορες παραλλαγὲς μέχρι σήμερα. Σ᾿ αὐτὰ συγκαταλέγονται καὶ ἄλλα μὲ ἐρωτικὸ περιεχόμενο.
Ἀντίστοιχά με τὰ ἀλφαβητάρια εἶναι καὶ πολλὰ αὐτοσχέδια δίστιχά με στόχο τὴν ἐκμάθηση καὶ ἀπομνημόνευση τῆς ἀριθμητικῆς (3). Γιὰ παράδειγμα:
- Ἂς τὸ εἰποῦμε ἕνα
Ἕνας εἶναι ὁ Θεός.
- Ἂς τὸ εἰποῦμε δυὸ
Δεύτερον ἡ Παναγιά.
- Ἂς τὸ εἰποῦμε τρία
Τρία εἶν᾿ ἡ ἁγία Τριάς.
- Ἂς τὸ εἰποῦμε τέσσερα
Τέσσερ᾿ εἶν᾿ οἱ Εὐαγγελισταί.
Κατ᾿ ἀρχὴν εἶναι σημαντικὸ ὅτι ἡ ἄλφα-βήτα καὶ ἡ ἀρίθμηση προσφέρονται στὸ παιδὶ μὲ ποιητικὸ τρόπο καὶ μὲ ροὴ ρυθμική. Εἶναι ἐπίσης σημαντικὸ ὅτι τὰ τραγουδοῦν καὶ τὰ χορεύουν οἱ ἐνήλικες σὲ διάφορες ἐκδηλώσεις τῆς ζωῆς τους. Αὐτὸ σημαίνει ὅτι τὰ παιδιὰ ἀβίαστα καὶ σὲ εὐχάριστο περιβάλλον ἀποτυπώνουν ἀκούσματα καὶ εἰκόνες ἀπὸ τὴν τρυφερὴ ἡλικία καί, ὅπως ἔχει δείξει ἡ ἔρευνα τοῦ νεοελληνικοῦ χοροῦ, τὰ κάνουν θέμα δικό τους, τὰ ἐντάσσουν στὴ δική τους ζωὴ καὶ στὴ ζωὴ τοῦ παιχνιδιοῦ τους. Ἔτσι, στὴν προσπάθειά τους νὰ ἀποδώσουν τραγούδια καὶ χορευτικὲς κινήσεις, μαθαίνουν τὴ βάση τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας καὶ τῆς ἀριθμητικῆς. Ἄρα τραγοῦδι καὶ χορός, μὲ τρόπο παραδειγματικό, ἀποτελοῦν σημαντικὸ τόπο παιδείας.
Σὲ σχέση μὲ τὴν ἱστορικὴ φυσιογνωμία τοῦ τόπου.
Σὲ σχέση μὲ τὴν κοινωνικὴ ζωή, ὅπως εἶναι ὁ γάμος, ἡ ἐργασία, ἡ ξενιτιά.
Σὲ σχέση μὲ τὸ ζωικὸ καὶ φυτικὸ κόσμο.
Σὲ σχέση μὲ τὴ θέση καὶ διάκριση τῶν φύλων.
Σὲ σχέση μὲ τὸ διάλογο, κυρίως ἐρωτικό, τῶν φύλων.
Σὲ σχέση μὲ τὰ νιάτα καὶ τὰ γηρατιά.
Τὸ ποιητικὸ περιεχόμενο τῶν δημοτικῶν τραγουδιῶν γενικότερα προβάλλει ὡς γλωσσοποιημένη καὶ μελοποιημένη ἔκφραση, μέσα ἀπὸ τὴν ὁποία ἐκπορεύεται γνώση, ποὺ ἀφορᾷ θέματα: 1. 2. 3. 4. 5. 6.
7. Σὲ σχέση μὲ τὶς κοινωνικές, οἰκογενειακές, συγγενικές, φιλικὲς καὶ ἐρωτικὲς σχέσεις.

II. Τὸ σημασιολογικὸ περιεχόμενο τῆς παραδοσιακῆς διδακτικῆς τραγουδιοῦ καὶ χοροῦ

Μὲ τὴν παραπάνω θεματοποίηση ὁδηγούμαστε στὸ συμπέρασμα ὅτι κατὰ τὴ διαδικασία παραδοσιακῆς μάθησης τραγουδιοῦ καὶ χοροῦ ἐπιτυγχάνεται:

1. Πνευματικὴ καλλιέργεια

Τὸ τραγοῦδι καὶ ὁ χορὸς εἶναι διαδικασία γενετική. Φτιάχνεται μέσα στὸν ἄνθρωπο ὁ νέος πνευματικὸς ἄνθρωπος. Ἔτσι προβάλλεται ὡς διαδικασία γένεσης καὶ ἀνάπτυξης τοῦ πνεύματος. Τὸ παιδὶ ὡς ὑποκείμενο τραγουδιοῦ καὶ χοροῦ συσσωρεύει πληροφορίες γιὰ τὴ φύση, τὴ ζωή, τὸν κόσμο, γιὰ τὴν ἴδια του τὴν ὑπόσταση, τὶς ἐπεξεργάζεται καὶ τὶς ἀποκρυπτογραφεῖ. Πολιορκεῖ τὸ φαινόμενο τοῦ τραγουδιοῦ καὶ τοῦ χοροῦ μὲ τὶς αἰσθήσεις καὶ τὸ νοῦ. Ἐκλέγει, ἐπιλέγει, ἀπορρίπτει μὲ κριτικὴ σκέψη καὶ τελικὰ ἐκφράζει τὸ εὕρημά του. Ἔτσι μὲ τὸν τρόπο αὐτὸν μορφώνει καὶ ἀναμορφώνει, συστηματοποιεῖ καὶ ταξινομεῖ τὴν καινούρια γνώση ποὺ ἀποκομίζει. Ἡ διαδικασία αὐτὴ τῆς διαρκοῦς ἀνανέωσης τῆς γνώσης μέσῳ τοῦ τραγουδιοῦ καὶ τοῦ χοροῦ προβάλλει ὡς πνευματικὴ διεργασία, ὡς πνευματικὴ ζωή. Δηλαδὴ δημοτικὸ τραγοῦδι καὶ χορὸς ὡς συζυγία ἀποτελοῦν ἀγαθά με μορφωτικὴ καὶ ἀνανεωτικὴ δύναμη.

2. Αἰσθητικὴ καλλιέργεια

Μὲ τὸ τραγοῦδι καὶ τὸ χορὸ ὁ ἄνθρωπος ἀναπτύσσει καὶ καλλιεργεῖ τὸ σωματικό του κόσμο, σὲ σχέση μὲ τὴν αἰσθητικὴ ἀντίληψη περὶ ὡραίου σώματος, σύμφωνα μὲ τὴν αἰσθητικὴ ἀντίληψη τῆς κοινότητας καὶ κατ᾿ ἐπέκταση σύμφωνα μὲ τὴν ἑλληνικὴ αἰσθητικὴ ἀντίληψη περὶ ὡραίου σώματος καὶ ὡραίας κίνησης. Ἀναπτύσσει, ἐπίσης, καὶ καλλιεργεῖ τὸν ψυχικό του κόσμο σὲ σχέση μὲ τὴν ἀντίληψη περὶ ὡραίας ψυχῆς. Στὸ δημοτικὸ τραγοῦδι καὶ χορὸ ὑπάρχει ἐσωτερικὴ δύναμη καὶ ἀλήθεια κι αὐτὸ τὸ ὀνομάζουμε ὀμορφιὰ τοῦ χορευτικοῦ φαινομένου.
Ἡ ὡραία κίνηση μὲ τὰ στοιχεῖα τῆς εὐρυθμίας, τῆς ἀρχοντιᾶς, τοῦ μέτρου, τῆς εὖ-ἁρμοστίας, τῆς ἐλευθερίας, τῆς ἀλήθειας, τοῦ φανεροῦ, τοῦ δίκαιου, τῆς ἀρχῆς - μέσου - τέλους στὸ τραγοῦδι καὶ στὸ χορὸ εἶναι στοιχεῖα ποὺ ἀφοροῦν τὴν παίδευση τοῦ νέου ἀνθρώπου καὶ φανερώνουν τὸ ἐπίπεδό της αἰσθητικῆς του καλλιέργειας.

3. Καλλιέργεια τοῦ ἀνθρώπου ὡς συνολικῆς ὑπόστασης

Κατὰ τὴ διαδικασία μάθησης τραγουδιοῦ καὶ χοροῦ διαλαμβάνει συνάντηση, ἀνθρώπινη συνάντηση. Στὸ διάλογο ποὺ ἀναπτύσσεται κυριαρχεῖ τὸ πρόσωπο, μὲ λόγο καὶ ἀντίλογο ὑπὸ τοὺς ὅρους τῆς ἀξιοπρέπειας καὶ εὐπρέπειας μὲ ἀποτέλεσμα τὴν καλλιέργεια τῆς προσωπικότητας. Ὅταν μέσα στὸ δημοτικὸ τραγοῦδι καὶ διαμέσου τοῦ δημοτικοῦ τραγουδιοῦ διαλαμβάνει ἀνθρώπινη ἐπικοινωνία καὶ συνάντηση, τότε τὸ δημοτικὸ τραγοῦδι ἔχει ἰδιαίτερη σημασία γιὰ τὸν νέο, τὸν ἀναπτυσσόμενο ἄνθρωπο, γιατὶ δείχνει ὅτι συμβάλλει στὴν καλλιέργειά του, στὴν ἀνθρωποποίησή του. Ἔτσι τὸ δημοτικὸ τραγούδι προβάλλει ὡς μέσον ἀνθρωποποίησης. Εἶναι ἀνθρωποποιητικό.

4. Αὐτογνωσία, κοσμογνωσία.

Τὸ τραγοῦδι ὡς γλῶσσα ἔκφρασης καὶ ἐπικοινωνίας τῶν ἀνθρώπων δίνει τὴ δυνατότητα ἀντίληψης καὶ ταξινόμησης τοῦ περιβάλλοντος κόσμου μ᾿ ἕναν ἰδιαίτερο τρόπο. Ἡ αὐτογνωσία καὶ ἡ κοσμογνωσία μὲ μέσον τὸ δημοτικὸ τραγοῦδι ἀρχίζει μὲ τὴν ἀρχὴ τῆς ζωῆς τοῦ παιδιοῦ μέσῳ τῆς ἐποπτικῆς γνώσης τοῦ σώματός του, τοῦ ἄμεσου οἰκογενειακοῦ περιβάλλοντος, τῆς γλωσσοποίησης καὶ συμβολοποίησης τῆς φύσης. Γνωρίζει τὸ σῶμα τοῦ ὡς ὁλότητα καὶ ἀποκτᾷ σχέση μαζί του μέσῳ τῆς κιναίσθησης καὶ τῆς ἐκφραστικῆς του κίνησης. Γνωρίζει τὶς σκέψεις του, τοὺς συλλογισμούς του καὶ μέσα ἀπὸ τὸ τραγοῦδι ἐλευθερώνει τὴ δημιουργική του φαντασία. Ἀντιλαμβάνεται ὅτι εὑρίσκεται σ᾿ ἕνα εὐρὺ ἀνθρώπινο, οἰκογενειακὸ καὶ κοινωνικὸ ὀργανωμένο περιβάλλον καὶ σ᾿ ἕνα φυσικὸ περιβάλλον.
Ὁ κόσμος τοῦ τραγουδιοῦ καὶ τοῦ χοροῦ συνιστᾷ ἕνα φυσικὸ καὶ βασικὸ δρόμο γνωριμίας καὶ ἔνταξης στὸ περιβάλλον αὐτό. Ὁ κόσμος αὐτὸς τοῦ τραγουδιοῦ καὶ τοῦ χοροῦ κατασκευάζεται τώρα, αὐθόρμητα, αὐτενεργᾶ, ψυχαγωγικά, γενετικά, εὑρετικά, πειραματικά. Στὸ τραγοῦδι ὁ ἄνθρωπος αὐτοεκφραζόμενος αὐτοερμηνεύεται. Ἔτσι ὁ κόσμος αὐτὸς προβάλλει ὡς μέσον αὐτογνωσίας καὶ κοσμογνωσίας.
Μὲ τὴ γνωριμία μέσῳ τοῦ τραγουδιοῦ τῆς ἑλληνικῆς παράδοσης, τῆς ἑλληνικῆς ἰστορίας, τῆς ἑλληνικῆς σκέψης, τοῦ ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ, ὁρίζεται ἕνας ἰδιαίτερος τρόπος γνωριμίας καὶ ταξινόμησης τοῦ κόσμου, ποὺ σημαίνει ὅτι ὁρίζεται ὁ ἑλληνικὸς τρόπος αὐτογνωριμίας καὶ κοσμογνωσίας.

5. Ἑλληνικὴ πολιτιστικὴ συνείδηση.

Μέσα στὸ δημοτικὸ τραγοῦδι ἐμφανίζεται ποικιλία, ὅσον ἀφορᾷ τὸ ποιητικὸ περιεχόμενο, τὴ μελῳδία, τὸν τρόπο ἐκτέλεσης μὲ τοπικὸ χαρακτῆρα καὶ ἰδιαιτερότητες ἀλλὰ καὶ μὲ βασικὰ κοινὰ πολιτιστικὰ χαρακτηριστικά. Ἀπεικονίζονται στοιχεῖα προφορικῆς παράδοσης, ἱστορίας, θρησκείας, ποὺ ἀφοροῦν τὴν ἀντίληψη, τὴ σκέψη, τὴ νοοτροπία, τὴν πνευματικὴ καὶ πολιτιστικὴ φυσιογνωμία τοῦ λαοῦ μας, ποὺ σημαίνει ὅτι ἀπεικονίζεται ἡ ἑλληνικὴ πολιτιστικὴ ἱστορία. Ἡ γνώση μέσῳ τοῦ τραγουδιοῦ τῶν στοιχείων τοῦ ἑλληνικοῦ παραδοσιακοῦ πολιτισμοῦ συμβάλλει στὴν κατανόηση καὶ καλλιέργεια ἐλληνικὴς πολιτιστικῆς συνείδησης.
Ἡ γνωριμία αὐτὴ εἶναι πορεία κατανόησης τοῦ ἑλληνικοῦ κόσμου καὶ ὁδηγεῖ στὴ σχηματοποίηση καὶ καθορισμὸ τῆς ἑλληνικῆς πολιτιστικῆς ταυτότητας.
Ἡ ἴδια ἡ διδασκαλία τοῦ δημοτικοῦ τραγουδιοῦ ὡς μητρικῆς καὶ ἐθνικῆς πολιτιστικῆς μας γλώσσας, ὅταν διδάσκεται αὐτούσια μὲ καθαρὰ παραδοσιακὰ στοιχεῖα, εἶναι αὐτόχρημα διδασκαλία ὕφους καὶ ἤθους τοῦ λαοῦ μας καὶ ἔτσι ἡ διαδικασία αὐτὴ ἀποτελεῖ διδακτικὸ καὶ φρονηματίστηκα παράγοντα μαζί.
Τὰ παραπάνω συμπεράσματα φανερώνουν ὅτι τὸ μελοποιημένο δημοτικὸ τραγοῦδι παράλληλα μὲ τὸν παραδοσιακὸ χορὸ προβάλλει ὡς ἕνα ἀπὸ τὰ πολὺ σημαντικὰ μορφωτικὰ ἀγαθά.
Ἑπομένως ἀπαιτεῖται ἐπαναπροσδιορισμὸς καὶ ἐνίσχυση τῆς θέσης ποὺ θὰ πρέπει καὶ τὰ δυὸ νὰ κατέχουν στὴν ἐγκύκλιο παιδεία.
Μὲ ὅλα τὰ παραπάνω γίνεται φανερὸ ὅτι ἡ πρόταση «τραγουδῶ καὶ χορεύω σήμερα ὑπὸ τοὺς ὅρους τῆς πολιτιστικῆς ἱστορίας τοῦ τόπου μου καὶ τῆς ἑλληνικῆς παράδοσης ἄρα γίνομαι καὶ εἶμαι ὑπὸ τοὺς ὅρους τῆς ἑλληνικῆς παιδείας», εἶναι πρόταση πολιτιστικῆς πράξης σήμερα, σημαίνει συνέχεια, σημαίνει διάρκεια, σημαίνει ἀνανέωση. Ἡ διαρκὴς προοδευτικὴ ἐπιστροφὴ στὰ κέντρα τῆς χορευτικῆς παράδοσης δὲν σημαίνει συντήρηση, ὀπισθοδρόμηση, σημαίνει ἀναβάπτιση καὶ ἀνανέωση.
Αὐτὸ σημαίνει ὅτι ὁ δάσκαλος τοῦ δημοτικοῦ τραγουδιοῦ καὶ χοροῦ, μέσῳ τῆς γνώσης ποὺ προσφέρει τὸ ἴδιο τὸ τραγοῦδι καὶ ὁ χορὸς ὡς παράδοση, τῶν παιδαγωγικῶν τοῦ γνώσεων καὶ τῆς προσωπικῆς φαντασίας, μπορεῖ νὰ γίνει ἕνας σημαντικὸς παράγοντας ἀπελευθέρωσης τῆς ἀνανεωτικῆς τάσης τραγουδιοῦ καὶ χοροῦ, δηλαδὴ παράγοντας ποὺ θὰ συμβάλλει στὴ συνέχεια καὶ διάρκεια τοῦ δημοτικοῦ τραγουδιοῦ καὶ χοροῦ, ὥστε ν᾿ ἀποτελέσει ἔτσι τὸ τραγοῦδι καὶ ὁ χορὸς μορφὴ ἀντίστασης σὲ μοντέρνες μορφὲς κοινωνικῆς καταπίεσης καὶ πολιτιστικοῦ ἰμπεριαλισμοῦ.

Σημειώσεις - Παραπομπές

1. Σ. Καράς, Ἀλφάβητο τῆς ἀγάπης στὸ δίσκο Τραγούδια τῶν Ἑπτανήσων, ἔκδ. Συλλόγου πρὸς διάδοσιντης Ἐθνικῆς Μουσικῆς, Ἀθῆνα (1977), 30ΝΜ.115
Α. μωρὲ ἀπὸ τ᾿ ἄλφα θὲ ν᾿ ἀρχίσω,
ἀπὸ τ᾿ ἄλφα θὲ ν᾿ ἀρχίσω, κόρη μου νὰ σὲ φιλήσω.
Β. μωρὲ βήτα βέβαια σοῦ λέω,
βήτα βέβαια σοῦ λέω, πῶς γιὰ σὲ πονῶ καὶ κλαίω.
Γ. μωρὲ γάμα στεῖλε μου ἕνα γράμμα,
γάμα στεῖλε μου ἕνα γράμμα, γιὰ νὰ κοιμηθοῦμε ἀντάμα.
Δ. μωρὲ δέλτα δέ σου φανερώνω,
δέλτα δὲ σοῦ φανερώνω, τῆς καρδούλας μου τὸν πόνο.
Ε. μωρὲ ἒ ψηλό μου κυπαρίσσι,
ἒ ψηλό μου κυπαρίσσι, ποιὸς θὰ σὲ κορφολογήσει.
Ζ. μωρὲ ζήτα ζώνουμαι στὰ φίδια,
ζήτα ζώνουμαι στὰ φίδια, γιὰ τὸ δυό σου μαῦρα φρύδια.
Η. μωρὲ ἦτα ἢ ἐσένα θέλω,
ἦτα ἢ ἐσένα θέλω, ἢ καλόγερος θὰ γένω.
Θ. μωρὲ θῆτα ῾νθεῖς καὶ λουλουδίζεις,
θῆτα ῾νθεῖς καὶ λουλουδίζεις καὶ τὸν κόσμο δὲ γνωρίζεις.
Ι. ἰῶ μωρὲ γιώτα γίνουμαι γιοφύρι,
γιώτα γίνουμαι γιοφύρι, νὰ περνάει τὸ τζοβαΐρι.
Τὸ ἀλφάβητο τὸ συναντᾶμε μὲ παραλλαγὴ σὲ πολλὲς περιοχὲς τῆς Ἑλλάδας, γιὰ παράδειγμα στὴν Αἰτωλοακαρνανία (Ἀνάληψη):
Άλφα ἄλφα μου μεγάλη σὰν καὶ σένα δὲν εἶν᾿ ἄλλη
Βήτα βήτα μου σοῦ λέω μὴ μὲ τυραννεῖς καὶ κλαίω.
Βλ. Γ. Ζῆκος, Τὸ χορολογικὸ φαινόμενο τῆς ἐπαρχίας Βοιου Κοζάνης. Παιδαγωγικὴ σημασία καὶ μορφωτικὴ δύναμη τοῦ νεοελληνικοῦ χοροῦ, Διδακτορικὴ Διατριβή, Τ.Ε.Φ.Α.Α. Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, Ἀθῆνα (1992), σὲλ 87-113.
Ἡ ἀρίθμηση ἐμφανίζεται ἐπίσης μὲ τοπικὲς παραλλαγές. Ἀναφέρουμε τὰ παρακάτω παραδείγματα:
α) Ἀπὸ τὸ νομὸ Κοζάνης:
Ἕνα πρὸς ἕνα τρελλαίνουμι γιὰ σένα
ἕνα κι ἕνα δυό, σὶ παίρνου δὲ σ᾿ ἀφήνου
Δυὸ κι ἕνα τρία, χρυσὴ βρυσοῦλα κρύα
Τρία κι ἕνα τέσσιρα, ποὺ σ᾿ εἶδα καὶ ποὺ σ᾿ ἔξευρα
Τέσσιρα κι ἕνα πέντι, βρὲ καλῶς τὸν τοῦ γιαρέντη
Πέντι κι ἕνα ἕξι, κέρνα μας ὥσπου νὰ φέξει
Ἕξι κι ἕνα ἑφτά, τῆς μοίρας μας ἦταν γραφτὰ
Ἱφτὰ κι ἕνα οὐχτῶ, τῆς μοίρας μας ἦταν γραφτὸ
Οὐχτῶ κι ἕνα ἰννέα, πῆρα μία γυναῖκα νέα
Ἰννέα κι ἕνα δέκα, πουτρωγιν ὅσου γιὰ δέκα
Δέκα κι ἕνα ἕντικα, ποὺ περπατεῖ λεβέντικα
Ἔντικα κι ἕνα δώδικα, ποὺ περπατεῖ ἀρχοντικὰ
Δώδικα κι ἕνα δεκατρία καὶ τὴ λέγανε Μαρία.
β) Ἀπὸ τὸ νομὸ Φωκίδας (Μαλανδρίνο):
Ἕνα κι ἕνα κάνουν δυὸ θὰ τὴν κλέψω τὴ Μαριώ
Δυὸ κι ἕνα τρία, σ᾿ ἀγάπησα σὲ πῆρα
Τρία κι ἕνα τέσσιρα, τὰ μαλλιά σου φλέσουρα
Τέσσιρα κι ἕνα πέντι, γειά σου ἀσίκη μου λεβέντη
Πέντι κι ἕνα ἕξ, θὰ καθίσου ὥσπου νὰ φὲξ᾿
Ἓξ κι ἕνα ἑφτά, τὰ βάσανά μου εἶναι πολλὰ
Ἑφτὰ κι ἕνα οὐχτώ, ποιὸς σούειπι πὼς δὲ σ᾿ ἀγαπῶ
Οὐχτὺ κι ἕνα ἐννιά, πῆρα γυναῖκα πούνι νιὰ
Ἐννιὰ κι ἕνα δέκα, πῆρα ὄμορφη γυναῖκα
Δέκα κι ἕνα ἔντικα, ποὺ περπατεῖ λεβέντικα.
Ἔτσι οἱ Ἕλληνες «ἐβαρύνθησαν» ἀπὸ τὴν Παράδοση καὶ τοὺς ἐκούρασε ἡ μακραίωνη προγονικὴ αἴγλη καὶ κληρονομιὰ ὅπως ἀκριβῶς κουράζει τοὺς νέους γενικὰ ἡ πατρικὴ κηδεμονία ἀπ᾿ ὅπου ἐπιθυμοῦν χειραφέτηση. Ζητοῦν ἀνανέωση μακριὰ ἀπὸ τὴν Παράδοση συγχέοντας τὴν Πρόοδο μὲ τὴν Ἐκθεμελίωση.
Ἄλλο αἴτιο εἶναι ὁ ὄγκος τῆς Παράδοσης κάτω ἀπὸ τὸ βάρος τοῦ ὁποίου σκάφτουν οἱ Ἕλληνες γιατὶ δὲν μποροῦν νὰ τὸ σηκώσουν ἄνετα. Δὲν εἶναι ὅπως ἡ Παράδοση ἄλλων λαῶν. Ἡ Ἑλληνικὴ Παράδοση εἶναι μεγαλειώδης καὶ γιὰ τοὺς περισσοτέρους ἀφόρητη καὶ ἀβάσταχτη. Γι᾿ αὐτὸ ἀκριβῶς ἀντιμετωπίζουν τὴν προγονικὴ δόξα ὅπως ὁ εὐεργετηθεῖς ἀντιμετωπίζει συνήθως τὸν εὐεργέτη: τὸν βλέπει διαρκῶς μπροστὰ τοῦ νὰ τοῦ ὑπενθυμίζει τὴν ἀδυναμία τοῦ ἀπ᾿ ὅπου καὶ τὸν ἀνέσυρε. Κανεὶς δὲ θέλει νὰ τοῦ ὑπενθυμίζουν τὶς μικρὲς καὶ ταπεινὲς στιγμὲς τῆς ζωῆς του. Ἔτσι ἐξηγεῖται ἡ ἀγνωμοσύνη στὸν κόσμο αὐτόν- ποὺ εἶναι φαινόμενο συχνότερο ἀπὸ τὴν ἀρετὴ τῆς εὐγνωμοσύνης. Ἐπομένως ὅταν λέμε «οἱ ἀρχαῖοι ἡμῶν πρόγονοι», δὲν εἶναι ἁπλῶς λογοπαίγνιο ἀλλὰ ἀποτελεῖ τρόπο γνήσιας ἔκφρασης μίας᾿ ὑποσυνείδητης τάσης. Τὸ λέμε - γιατὶ μυστικὰ τοὺς φθονοῦμε ἐπειδὴ μᾶς ὑπενθυμίζουν τὴ μικρότητά μας καὶ μᾶς καλοῦν σὲ ἐγρήγορση καὶ δραστηριότητα. Ἄλλα αἴτια ποὺ ἐπιδροῦν εἶναι ὁ συρμὸς ποὺ ἀκολουθοῦν τὰ πλήθη χωρὶς ἀντίσταση, ὁ νεοκλασικισμὸς ποὺ ἐξύψωσε τὴν παράδοση στὴν κλασσικὴ φάση της σὲ βάρος τῶν ἄλλων, ὁ ρομαντισμὸς ποὺ ἔστρεψε τὴν προσοχὴ τοῦ πρὸς τὴ μεσαιωνικὴ παράδοση, ὁ λαϊκισμὸς ποὺ προκάλεσε τὴν ἀφομίωση στὴν πρόσφατη νεοελληνικὴ παράδοση καὶ τὰ διάφορα κηρύγματα πολιτικῶν ἰδεολογιῶν ποὺ διέγραψαν τελείως ἢ σχεδὸν τελείως τὴν Παράδοση. Οὔτε τέλος ἡ τεχνολογία εἶναι ἐκείνη ποὺ ζημιώνει τὸν ἄνθρωπο ἀλλὰ ἡ ἀλόγιστη ἐπικράτησή της σὲ βάρος τοῦ πνεύματος. Καὶ δὲν εἶναι ἡ τεχνολογία ποὺ ἀναπαύει τὴν ἀνθρωπότητα ἀλλὰ τὸ πνεῦμα.
Ἡ ἀληθινὴ λοιπὸν στροφὴ πρὸς τὴν πραγματικὴ Παράδοση ποὺ εἶναι καὶ τὸ Μήνυμα τῶν παραδοσιακῶν ἑλληνικῶν τοπικῶν χορῶν, μουσικῶν ὀργάνων καὶ δημοτικῶν μας τραγουδιῶν θὰ δώσει τὴν αὐτοσυνειδησία καὶ ἑπομένως τὴ δύναμη σωστῆς ἐπιβίωσης τοῦ ἔθνους μας. Καὶ Παράδοση στὴν προκειμένη περίπτωση εἶναι γενικὰ ἕνα σύνολο ἀγαθῶν τὰ ὁποῖα μιὰ ὁμάδα προγόνων παραδίδει στοὺς ἀπογόνους της, ἐνῷ ἐθνικὴ Παράδοση,εἶναι ἡ πνευματικὴ καὶ ἱστορικὴ ζωὴ τοῦ ἔθνους μεταβιβαζόμενη ἀπὸ τὶς παλαιότερες γενιὲς καὶ παραλαμβανόμενη ἀπὸ τὶς νεότερες. Ἡ ἱστορία ὅπως καὶ ὁ χῶρος εἶναι τρισδιάστατη. Παρελθόν, παρὸν καὶ μέλλον. Ἂν περιφρονήσουμε τὸ παρελθόν, θὰ ἀγνοήσουμε καὶ θὰ γκρεμίσουμε τὸ μέλλον. Ἡ ἐθνική μας παράδοση εἶναι δῶρο τοῦ παρελθόντος πρὸς τὸ παρὸν καὶ εἶναι τόσο ἀπαραίτητη γιὰ τὴν συγκρότηση τοῦ παρόντος ὅσον ἀπαραίτητο εἶναι τὸ χθὲς γιὰ τὴν ὕπαρξη τοῦ σήμερα.
Ἑπομένως, ἂν γιὰ ὅλους τοὺς ἀνθρώπους εἶναι ἀνάγκη νὰ στρέφουν τὴν προσοχή τους στὴ δική τους Παράδοση, γιὰ μᾶς τοὺς Ἕλληνες εἶναι χρέος. Δὲν πιστεύω ὅτι ἐμεῖς μποροῦμε νὰ συναγωνιστοῦμε τὶς πλούσιες καὶ μεγάλες χῶρες τοῦ κόσμου στὴν τεχνολογικὴ τοὺς ἀνάπτυξη. Πιστεύω ὅμως ὅτι μποροῦμε νὰ τὶς ξεπεράσουμε στὴν καλλιέργεια τοῦ πνεύματος. Καὶ ἔχουμε χρέος νὰ ἀγωνισθοῦμε, μιὰ ποὺ βρισκόμαστε στὸ κατώφλι τοῦ 2000 μ.Χ., γιατὶ μόνο ἔτσι θὰ εἴμαστε πιστοὶ στὴν ἐθνική μας παράδοση. Αὐτὸ ἀκριβῶς εἶναι τὸ μήνυμα καὶ ἡ ἔκφραση τῶν ἑλληνικῶν παραδοσιακῶν τοπικῶν χορῶν, τῶν μουσικῶν λαϊκῶν ὀργάνων καὶ τῶν δημοτικῶν τραγουδιῶν ἡ μακραίωνη ὕπαρξη καὶ καλλιέργεια τῶν ὁποίων μας ὁδηγοῦν στὴν ἐθνική μας αὐτογνωσία καὶ στὴν ἐθνική μας Παράδοση. Ὑπηρετοῦντες τὸ ἑλληνικὸ Πνεῦμα συμβάλλουμε στὴ διατήρηση καὶ συνέχιση τοῦ ἀνεπανάληπτου ἐλληνοχριστιανικοῦ πολιτισμοῦ καὶ παρέχομε στὸ ἔθνος μας τὰ μέσα γιὰ αὐτοσυνειδησία καὶ ἀνάδειξη στὸν στίβο τοῦ διεθνοῦς ἀνταγωνισμοῦ.



http://users.uoa.gr/~nektar/arts/tradition/folk_songs_as_cultural_goods.htm

---