Χορευτικά Δρώμενα της Αποκριάς της Νάξου

Η εργασία αυτή αποτελεί Ανακοίνωση που δημοσιεύθυκε στα Πρακτικά του 6ου Διεθνούς Συνεδρίου (“Εθνογραφία του Χορού”) της Διεθνούς Οργάνωσης Λαϊκής Τέχνης (Δ.Ο.Λ.Τ.) της Unesco C. Αθήνα 1992, σ. 22-31. Αναδημοσιεύθηκε στο περιοδικό “ΑΙΓΑΙΟΠΕΛΑΓΙΤΙΚΑ”¨, τ. 38, 1994, σ. 43-48.

[ΦΟΥΣΤΑΝΕΛΑΔΕΣ (-ΤΟΙ) 'Η ΚΟΡΔΕΛΑΔΕΣ (-ΤΟΙ) Ή ΛΕΒΕΝΤΕΣ]

Πατείστε επάνω στη φωτο για να δείτε τις παραπομπές 1-10 (ανοίγει σε νέο παράθυρο)

Δρώμενα:¹ λέξη που χαρακτηρίζει – αναφέρεται σε κάθε συγκροτημένη μιμοδραματική πράξη των διαφόρων κοινωνιών, αγροτικών ή ποιμενικών.

Τέτοιες μιμοδραματικές πράξεις συμβαίνουν σ’ όλο τον ελλαδικό χώρο.²

Η Νάξος, νησί του Διόνυσου και της Αριάδνης αλλά και της γέννησης του Διθυράμβου ³, παρουσιάζει βακχικά ⁴ δρώμενα της Διονυσιακής λατρείας. ⁵

Ως το μεγαλύτερο νησί των Κυκλάδων, μα και το ευφορότερο, παρουσιάζει κατά ιστορικές περιόδους αριθμητική πληθυσμιακή κατάσταση των 10-18.000 κατοίκων με πολλά και μεγάλα χωριά μη νησιωτικού χαρακτήρα.

Αγροτοκτηνοτροφικά τα χωριά της ενδοχώρας, τελούν “δρώμενα”, τα οποία κατάφεραν να επιβιώσουν μέσα στη σύγχρονη κοινωνικοοικονομική επανάσταση.

Τα “δρώμενα” αυτά, στα οποία συνυπάρχουν πολλά στοιχεία (μεταμφιέσεις, δράση, μιμήσεις, ιεροτελεστίες, χορός, μουσική, τραγούδι, …) αποτελούν αντικείμενο διεπιστημονικής έρευνας μεγάλης σημασίας.

H μέχρι σήμερα θεματοποίηση “δρωμένων” στον ελλαδικό χώρο και ιδιαίτερα στη Νάξο, αφορά προσεγγίσεις κυρίως λαογραφικές, ιστορικές, ενώ δεν έχουν θεματοποιηθεί σε σχέση με το χορό ως χορευτικό φαινόμενο, ως γεγονός.

Στη Νάξο o χορός και η μουσική είναι κύρια και στέρεα ⁶ στοιχεία των “δρωμένων”, καθώς επίσης και η ένταση των τελεστών και ο πάνδημος χαρακτήρας.

Η προσέγγιση που γίνεται σ’ αυτή την έρευνα, αφορά το έθιμο-δρώμενο των “Φουστανελάδων” στο χωριό Κινίδαρος ⁷ και διεξάγεται στον ορίζοντα της χορολογίας, που οδηγεί στο γενικό χορολογικό φαινόμενο της Νάξου, με κέντρο τον άνθρωπο (λαό).

Στο πρώτο μέρος της εργασίας γίνεται χαρτογράφηση όλων των αποκριάτικων χορευτικών δρωμένων της Νάξου για τα οποία διεξάγεται συστηματική έρευνα.

Θεωρώ σκόπιμο ν’ αναφέρω ότι, στη Νάξο παρατηρείται μια πολλαπλότητα στην ενότητα των χορευτικών δρωμένων, η οποία προκαλεί επιστημονικό ερευνητικό ενδιαφέρον ανθρωπολογικό, ιστορικό, εθνολογικό, θρησκειολογικό, ψυχολογικό, εθνομουσικολογικό, θεατρολογικό, ενδυματολογικό σε μια συνάντηση δια της οποίας ο νεοελληνικός ⁸ χορός εμφανίζεται με όχι συντηρητικό χαρακτήρα, ενώ παράλληλα παρουσιάζεται η ανάγκη για παραπέρα έρευνα.

H διακεκριμένη αυτή ενότητα, για ένα τόσο μικρό σε έκταση και πληθυσμό ελλαδικό χώρο, αποτελεί και ενότητα θεματική, λατρευτική, η οποία ερμηνεύεται και από την παρουσία και λατρεία του Διονύσου στο νησί της Αριάδνης και του κρασιού (Οινοπίων = γιος του Διόνυσου). Τρεις μύθοι μας παραδίδονται από την αρχαιότητα για τον Διόνυσο και την Αριάδνη, οι οποίοι μεταφέρθηκαν αυτούσιοι ως σήμερα δια στόματος των χωρικών της Νάξου, που αποτελούν ταυτόχρονα και ένα από τα μυθολογικά υπόβαθρα⁹ των “δρωμένων”. Για τους μύθους αυτούς ο Δημ. Οικονομίδης συμπεραίνει: ¹⁰

“α) Η άμπελος μεγάλως εκαλλιεργείτο εν τη νήσω Νάξω κατά τους αρχαίους χρόνους, ως και σήμερον,

β) ότι η λατρεία του Διονύσου εν Νάξω είναι συναφής προς την καλλιέργεια της αμπέλου,

γ) ότι ο θεός του οίνου συνεδέθη όλως φυσικώς με την Αριάδνην, αντιπροσωπεύουσαν θεότητα της βλαστήσεως,

δ) ότι η λατρεία αυτών αυτόθι έσχε διττόν χαρακτήρα, οτέ μεν εκφράζουσα την χαρά των κατοίκων δια την βλάστησιν, την ευφορίαν της γης και την συγκομιδήν των καρπών, ιδία της αμπέλου, οτέ δε την λύπην των δια τον της φύσεως μαρασμόν

& ε) ότι οι ποικίλοι περί τον Διόνυσον και την Αριάδνην Ναξιακοί μύθοι αποτελούν εξαίσια δείγματα της πλούσιας φαντασίας και της βαθείας συναισθηματικότητας των νησιωτών αυτών του Αιγαίου”.

Μια χαρτογράφηση των αποκριάτικων “δρωμένων” με βάση τα πρωτόκολλα και τη σχετική βιβλιογραφία δίνουν τα παρακάτω στοιχεία και υπό τις ακόλουθες κατηγορίες:

Πατείστε επάνω στη φωτο για να δείτε τις παραπομπές 11-17 (ανοίγει σε νέο παράθυρο)

1. ΜΕΤΑΜΦΙΕΣΕΙΣ: Μόσκαροι ή Μοσκάροι ¹¹ ή Παλ(α)ιομάσκαροι (στ’ Απεράθου & στο Φιλώτι) με μουτσούνες (προσωπίδες) ή με βάψιμο (μουτζούρωμα – μαύρισμα) ή άλλη παραλλαγή του προσώπου, ¹² Παπάς, Στρατιώτης, Παλιάτσος, Βλάχα, Ληστής, Κουδουνάτοι, Κουδουνάτοι με αμπαδέλια (κάπα με κουκούλα), Φουστανελά(δες)(τοι) ή Κορδελά(δες)(τοι) ή Λεβέντες, ¹³ Αρκουδιάρη(δοι), Αρκούδα, Ζεϊμπέκι(δοι), ¹⁴ Γριά, Νύφη, Γιατρός, Αράπης, Σαλπιγκτής.

2. ΠΡΟΣΩΠΑ: Παλιάτσοι, Στρατιώτες, Ληστές, Φουστανελάδες ή Κορδελάτοι ή Λεβέντες, Μπαϊρακτάρης, Κουδουνάτοι, Κουδουνάτοι με αμπαδέλι και Σόμπα, ¹⁵ Γριά, Νύφη, Παπάς, Νεκρός, Γεωργός, Γιατρός, Σουργιστής, ¹⁶ Αξινατόροι, ¹⁷ Αράπης. ¹⁸

Πατείστε επάνω στη φωτο για να δείτε τις παραπομπές 18-32 (ανοίγει σε νέο παράθυρο)

3. ΣΚΕΥΗ, ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ, ΕΡΓΑΛΕΙΑ: Κουδούνια, σόμπες, μπαϊράκι, σάλπιγγα, ξίφη, τουφέκια, σακιά, ρόκα, σύνεργο (αλέτρι), σουργιά, ¹⁹ πανιστής, ²⁰ αξίνα, σακούλι με στάχτη, κορδέλες, χρυσαφικά, μαντήλια, στέφανα.

4. “ΔΡΩΜΕΝΑ“: “Φουστανελάδες” ή “Κορδελάτοι” ή “Λεβέντες”, “Κουδουνάτοι” ²¹, “Γάμος”, “Κηδεία”, “Αράπης”, “Πόλεμος” ²², “Αρκούδα”, “Γριά”, “Σάκιασμα”, “Αροτρίωση”, “Βοσκίστικα” ²³, “Κοινές Ταύλες” (κοινά τραπέζια), “Θεατρικές παραστάσεις” ²⁴, “Πομπές θιάσων” ²⁵, “Γλέντια στα σπίτια”, “Σατυρικές απαγγελίες” (στ’ Απεράθου), “Χορός”, Χοιροσφάϊσμα. ²⁶

5. ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ: Ακριτικά και Παραλογές, Δημοτικά άλλων περιοχών και μάλιστα Μωραίτικα, Αξιώτικα αυτοσχέδια (κοτσάκια) ξανάστρεφα ή κουριέζικα(σατυρικά), πειραχτικά (άχρια), τα κουκιά, ο Αράπης.

6. ΜΟΥΣΙΚΑ ΟΡΓΑΝΑ: Τζαbούνα, dουbάκι, Σουβλιάρι, Βιολί, Λαούτο, Κλαρίνο.

7. ΧΟΡΟΙ: Ο κατ’ εξοχήν αποκριάτικος χορός “Βλάχα”, Καλαματιανός, Συρτός, Μπάλλος, Β(b)ιντζηλαιαδίστικος, ²⁷ Ντίρλα, ²⁸ Ζεϊbέκικος, ²⁹ Αράπης, Κλέφτες, Γερόντικος, τα Κουκιά, ³⁰ ο Νικηντρές, ³¹ το Πιπέρι, ³² ο Κόνιαλης, η Τζαbουνόπορκα, το Μαμουτζέλο.

Πατείστε επάνω στη φωτο για να δείτε τις παραπομπές 32-37 (ανοίγει σε νέο παράθυρο)

8. ΤΟΠΟΣ: Η πλάτσα (πλατεία), τα μαγαζιά, τα σπίτια, οι δρόμοι, τα δώματα (οι επίπεδες στέγες των σπιτιών).

9. ΧΡΟΝΟΣ: Από το “προφωνό” Σάββατο της προφωνής ³³ βδομάδας, κάθε μέρα, την Τσικνοπέφτη, Την Κρεατινή και την Τυρ(ι)νή Κυριακή, την Καθαρή Δευτέρα.

Σε πολλά από τα αποκριάτικα “δρώμενα” της Νάξου η ευετηριακή και αποτρεπτική σκοπιμότητα της δράσης είναι εμφανής με εικόνες όπως: Αροτριάσεις και σπορές, θανάτου – ανάστασης, φαλλοφορία ³⁴ κ.λπ., ³⁵ αλλά συνάμα σε ορισμένα οι ουσιαστικοί λόγοι δεν είναι καθόλου εμφανείς και ιδιαίτερα σήμερα που γίνονται εντελώς μηχανικά.

Αλλ’ όμως τα παραπάνω αποτελούν λέξεις ή καταστάσεις σύνδρομες, κλειδιά, συμβολισμούς που μας οδηγούν σε μια μελέτη του χορολογικού φαινομένου μεγάλης έκτασης με τοπικό και υπερτοπικό χαρακτήρα δια της προχωρητικής μεθόδου και με τη συνδρομή των συνοριακών επιστημών της χορολογίας.

Β’ ΦΟΥΣΤΑΝΕΛΑΔΕΣ στον Κινiδαρο

Το χορευτικό φαινόμενο των “δρωμένων” της Αξιώτικης Αποκριάς ερευνάται με βάση τις σύγχρονες χορολογικές μεθόδους. Έτσι διατυπώνεται η γνώση, πως αυτά τα “δρώμενα”, στο σύνολό τους, έχουν ως βασικό και αναπόσπαστο στοιχείο της όλης δράσης τους, το χορό.

Σε άλλα απ’ αυτά τα “δρώμενα” όμως, ο χορός είναι μέρος, τμήμα μιας ευρύτερης δράσης που μόνον τα συμπληρώνει και σε άλλα αποτελεί το βασικό στοιχείο, ώστε η τέλεσή τους χωρίς αυτόν καθίσταται αδύνατη, δηλαδή τελικά είναι χορευτικά δρώμενα.

Ένα τέτοιο χορευτικό δρώμενο, που εκτός των άλλων δι’ αυτού τιμούν τον Λύσιο Διόνυσο, ³⁶ πανναξιακού ³⁷ χαρακτήρα, είναι και οι “Φουστανελάδες” ή “Κορδελάτοι” με κέντρο δράσης τους (ερευνητικά) “από τον Κινίδαρο”. ³⁸

Πατείστε επάνω στη φωτο για να δείτε τις παραπομπές 38-47 (ανοίγει σε νέο παράθυρο)

Α. ΣΥΜΒΟΛΙΣΜΟΙ ³⁹

1. Η όλη δράση του τελείται από θίασο, μέρος της κοινότητας.

2. Οι συμμετέχοντες έχουν προκαθορισμένους ρόλους.

3. Συμμετέχουν μόνον οι άνδρες του χωριού, ενώ οι γυναίκες περιμένουν αυτούς του άλλου χωριού που θα επισκεφτούν το δικό τους.

4. Για να τελέσουν το χορευτικό δρώμενο μετακινούνται σε άλλα χωριά.

5. Στη χορευτική πράξη συμμετέχουν μόνον οι Φουστανελάδες κι όχι όλος ο θίασος που συμμετέχει όμως στο όλο “δρώμενο”.

6. Η χορευτική τους πράξη αφορά τις γυναίκες (νέες και γριές) ⁴⁰ του άλλου χωριού που επισκέπτονται.

7. Οι άνδρες, του χωριού που επισκέπτονται, δεν συμμετέχουν στο χορό, ενώ όμως πληρώνουν το τακίμι.

8. Η επιλογή των Φουστανελάδων γίνεται από τους λεβέντες του χωριού και την κάνει ο αρχηγός του θιάσου ο Μπαϊρακτάρης, ενώ εκφράζουν άποψη και οι παλαιότεροι (γεροντότεροι).

9. Οι Φουστανελάδες τίθενται υπό τις εντολές του Μπαϊρακτάρη και την προστασία των στρατιωτών ή των ληστών.

10. Οι οργανοπαίχτες που συνοδεύουν το θίασο δεν πληρώνονται.

11. Ο χορός ξεκινάει αφού είναι έτοιμη η κοινή τάβλα ⁴¹ με φαγητά που έχουν φτιάξει οι γυναίκες του χωριού που επισκέπτεται ο θίασος.

12. Ο χορός ξεκινάει με τη συμμετοχή μόνον των Φουστανελάδων, ενώ στη συνέχεια και των γυναικών του χωριού που επισκέπτονται.

13. Γίνεται συναγωνισμός μεταξύ των Φουστανελάδων για το ποιος θα πάρει το μαντήλι⁴² από τις νιόπαντρες του χωριού ⁴³ της χρονιάς εκείνης. ⁴⁴

14. Η ανταπόδοση της επίσκεψης στο άλλο χωριό, από τους Φουστανελάδες του, είναι δεδομένη. Σε αντίθετη περίπτωση δεν επαναλαμβάνεται την επόμενη χρονιά.

15. Η φορεσιά του Φουστανελά δεν ανήκει στον ίδιο. Ανήκει σε γυναίκες του χωριού, που μέχρι σήμερα έχουν την θέληση και την πρόνοια να φυλάνε τα εξαρτήματά της, κι έτσι να συμμετέχουν υπό κάποια έννοια στο χορευτικό δρώμενο των Φουστανελάδων.

16. Η συνεύρεση θιάσων δυο χωριών στο ίδιο γλέντι είναι αδύνατη.

17. Η συμμετοχή των Φουστανελάδων στο δρώμενο σημαίνει πρώτιστα και κύρια χορευτική πράξη.

18. Κατά την αναχώρηση το πρωί και την επιστροφή το απόγευμα στο χωριό τους το γλέντι είναι πάνδημο – κοινοτικό.

B. KATAΓΡΑΦΗ του ΔΡΩΜΕΝΟΥ

Οι Φουστανελάδες ή Κορδελάτοι, αποτελούν κύριο συμμετοχικό στοιχείο της τελευταίας εβδομάδας της Αποκριάς (Τυρ(ι)νή Δευτέρα έως και Τυρ(ι)νό Σάββατο) που δρουν χορευτικά έξω από το χωριό τους, επισκεπτόμενοι άλλα χωριά.

Τα χωριά που επισκέπτονται (νότια και δυτικά τους) είναι: Το Σαγκρί, το Φιλώτι, η Μονή, η Ποταμιά και πιό συχνά το Χαλκί (Τραγαία), την Κεραμωτή, τον Καλόξυλο, την Μυρτιά, την ‘Αχαψη, τους Αγίους Απόστολους (Μέλανες), το Κουρουνοχώρι και τους Μύλους. Η επιλογή των χωριών και της ημέρας γίνεται με προσυνεννόηση.

Όλη την εβδομάδα δεν αφήνουν κανένα να πάει στη δουλειά, φυλάγοντας τα δρομάκια που οδηγούν έξω απ’ αυτό. Όποιον πιάνουν, του παίρνουν τα εργαλεία της δουλειάς και τον οδηγούν στο χορό.

Η επιλογή των Φουστανελάδων γίνεται από τον αρχηγό τους, τον Μπαϊρακτάρη, από τους λεβέντες και χορευτάδες του χωριού, ενώ εκφράζουν άποψη και οι παλαιότεροι Φουστανελάδες και Μπαϊρακτάρηδες αλλά και οι γεροντότεροι του χωριού.

Το ξύπνημα, το πρωί της Τυρνής Δευτέρας, αλλά και κάθε πρωί της εβδομάδας αυτής, το αναλαμβάνει ο Σ α λ π ι γ κ τ ή ς, που είναι μεταμφιεσμένος σε στρατιωτικό. ⁴⁵ Στο ξύπνημα συμμετέχουν και δυό τρεις Κ ο υ δ ο υ ν ά τ ο ι ⁴⁶ όχι όμως ιδιαίτερα μεταμφιεσμένοι και οι τουφεκάδες που σμπαραίνουνε.

Οι επιλεγέντες για Φουστανελάδες πηγαίνουν στα σπίτια των γυναικών που έχουν την μεταμφίεση, μετά από προηγούμενη συμφωνία. Η γυναίκα αυτή μπορεί να είναι αρραβωνιαστικιά του, συγγενής ή και απλή συγχωριανή. Η μεταμφίεση δεν ανήκει επομένως στους Φουστανελάδες, αλλά στις γυναίκες αυτές. Γι’ αυτό λένε : “Ο Βαγγέλης είναι της Κούλας“, εννοώντας ότι τον Βαγγέλη τον έντυσε η Κούλα.

Η μεταμφίεση του Φουστανελά αποτελείται από τα εξής εξαρτήματα :

α) Τη Φουστανέλα (γίνεται από τα κρεββατοστρόσια με τις δαντέλες, τα κοφτά κεντήματα και το μονόγραμμα, τα λεγόμενα “γύροι”.

β) Το βρακί (γυναικείο εσώρουχο).

γ) Το πουκάμισο (λευκό με μανίκια κουμπωτά).

δ) Την γραβάτα (στολισμένη με χρυσή καρφίτσα).

ε) Το γιλέκο (αμάνικο και σταυρωτό).

ς) Τη ζώνη (ζωνάρι).

ζ) Τις Κάρ(λ)τσες (λευκές).

η) Τις καρ(λ)τσοδέτες (με φούντες).

θ) Το φέσι (κόκκινο τσακιστό διπλωτό και με μακριά μαύρη φούντα).

ι) Τα παπούτσια (ξώραφα).

ια) Τα στολίδια τα οποία είναι :

1. Η χρυσή καρφίτσα στο φέσι,2. Το στεφάνι του γάμου στο φέσι (για τον νιόγαμπρο),

3. Οι κορδέλες στη φούντα,

4. Οι πολύχρωμες κορδέλες που κρέμονται πίσω από την πλάτη του γιλέκου,

5. Τα μαντηλάκια που είναι διπλωμένα τετράγωνα και ραμμένα στο μπρος μέρος του γιλέκου,

6. Οι κορδέλες που δένονται στους βραχίονες,

7. Τα τιμαλφή (χρυσαφικά και άλλα, φερμένα κύρια από την Πόλη και τη Σμύρνη), τα οποία στολίζουν το λαιμό, το στήθος και τα χέρια του Φουστανελά,

8. Ο φιόγκος από κορδέλες στους ώμους.

Οι γυναίκες που ντύνουν τους Φουστανελάδες συναγωνίζονται ποια θα ντύσει τον καλύτερο, επιδεικνύοντας έτσι τα χρυσαφικά ⁴⁷ της και την τέχνη της σ’ όλη την κοινότητα αλλά και στ’ άλλα χωριά.

Η συγκέντρωση για την αναχώρηση όλου του θιάσου, γίνεται στη bλάτσα απ’ όπου και ξεκινούν για το άλλο χωριό με τα πόδια.

Τα μέλη του θιάσου φτάνουν και τα εκατό άτομα, μαζί με τους Φουστανελάδες, που αυτοί μπορεί να είναι είκοσι αλλά και τριάντα.

Σ’ αυτόν συμμετέχουν τα εξής πρόσωπα :

Πατείστε επάνω στη φωτο για να δείτε τις παραπομπές 48-65 (ανοίγει σε νέο παράθυρο)

α) Ο Μ π α ϊ ρ α κ τ ά ρ η ς, που είναι κι ο αρχηγός, με το Μπαϊράκι ⁴⁸ του χωριού.

β) Δύο Π α λ ι ά τ σ ο ι ή στρατιώτες με “ξίφια”, δεξιά κι αριστερά του Μπαϊρακτάρη ως σωματοφύλακες των Φουστανελάδων και του Μπαϊρακιού.

γ) Αυτοί που κρατούν τουφέκια με τα οποία σμπαραίνουνε (ρίχνουνε τουφεκιιές) στον αέρα σαν εκδήλωση χαράς, αλλά και σύνθημα για τους κάτοικους του άλλου χωριού ότι φτάνουν οι Φουστανελάδες.

δ) Ο Σαλπιγκτής.

ε) Ο υπόλοιπος θίασος με “τσι μοσκάροι” (παλιάτσοι), μεταμφιεσμένοι σε γυναίκες ή μουτζουρωμένοι στα πρόσωπα ή βρακάδες ή με αλειμμένα τα πρόσωπά τους με μέλι έχοντας κολημένα φτερά από κότες.

και ς) Το τακίμι ⁴⁹ των οργανοπαιχτών.

Η συμμετοχή, σ’ αυτό το θίασο, όλων των νέων είναι δεδομένη, φτωχών και μη φτωχών.⁵⁰

Ο θίασος συγκεντρώνεται στην τοποθεσία “Κορωνιά” στου Διάκου (παλιό χοροστάσι του χωριού).

Ο θίασος ξεκινάει με το σύνθημα του Μπαϊρακτάρη, ενώ παίζουνε τα βιολιά, σμπαραίνουνε τα τουφέκια και οι Φουστανελάδες είναι συντεταγμένοι δύο-δύο ή τρεις.

Τα βιολιά, στο ξεκίνημα απ’ το χωριό, στην είσοδο του θιάσου στο άλλο χωριό και κατά την αναχώρησή του απ’ αυτό, παίζουν διάφορα Μαρς, ενώ στη διαδρομή δοκιμάζουν και τα νέα τραγούδια, τα οποία τραγουδάει όλος ο θίασος.

Το τακίμι που συμμετέχει στους Φουστανελάδες, που μπορεί να μην είναι όλες τις μέρες το ίδιο, δεν πληρώνεται συνήθως. Παίζει για το κέφι των Φουστανελάδων σε ανταπόδοση της οικονομικής σχέσης τους μ’ αυτούς όλη τη χρονιά.

Βγαίνοντας ο θίασος λίγο έξω απ’ το χωριό, ο Μπαϊρακτάρης στέκεται, παραδίπλα, για να μαζέψει απ’ όλους, πλην των Φουστανελάδων, χρήματα για ν’ αγοραστεί το μπαρούτι για τα τουφέκια.

Στη διαδρομή προς το άλλο χωριό τύχαινε να συναντηθούνε με το θίασο άλλου χωριού. Χρέος λοιπόν των Μπαϊρακτάρηδων είναι να χαιρετηθούν με σταύρωμα των μπαϊρακιών, να φιληθούνε, και να χαιρετηθούν δια χειραψίας λέγοντας “χρόνια πολλά και του χρόνου“. Όποιος προλαβαίνει και δίνει πρώτος το χέρι στον άλλον για χειραψία τού δίνει και κάποια χρήματα, ενώ ο άλλος είναι υποχρεωμένος να του δώσει τα διπλά. Στο κακό σταύρωμα των μπαϊρακιών, που προκαλεί ζημιά σε κάποιο απ’ τα δύο και στην μη ανταπόδοση της χειραψίας ή των χρημάτων, οφείλονται μεγάλοι καυγάδες, οι οποίοι κατέληξαν σε ξυλοδαρμούς και ΑΙΧΜΑΛΩΣΙΑ των μεν απ’ τους δε, μεταφορά τους και κλείσιμο στο σχολείο του χωριού, σπάσιμο του μπαϊρακιού και κατάσχεσή του, μέχρι που χρειάστηκε η επέμβαση του παπά ή και της Αστυνομίας.

Όταν συμβεί τέτοιο επεισόδιο, αφαίρεσης του μπαϊρακιού στο χωριό εκείνο που το χάνει, δεν ξαναντύνονται Φουστανελάδες.

Φτάνουν στο άλλο χωριό ενώ παίζουν τα βιολιά, σε γραμμή οι Φουστανελάδες, σαλπίζοντας ο Σαλπιγκτής και οι άλλοι σμπαραίνοντας.

Στη bλάτσα είναι έτοιμα τα τραπέζια, στρωμένα, κι αρχίζουν νά’ ρχονται οι γυναίκες με τα φαγητά ⁵¹ και τα σ(ι)φούνια ⁵² με το κρασί και, ξεκινάει το γλέντι.

Στην αρχή πιάνονται και χορεύουν μόνοι τους οι Φουστανελάδες ξεκινώντας με το “Μεγάλο Καλαματιανό” ⁵³ ή “τ’ Αργείτικο” και συνεχίζουν με δυο-τρία “συρτουδάκια”. ⁵⁴Οι γυναίκες φέρνουν συνέχεια φαγητά και κρασί για το κοινό τραπέζι, ενώ οι Φουστανελάδες εν τω μεταξύ έμαθαν ποια γυναίκα παντρεύτηκε εκείνη τη χρονιά για να της πάρουν το μαντήλι, ⁵⁵ το οποίο το βράδυ επιστρέφοντας στο χωριό θα το ράψει, η γυναίκα που έχει τη φορεσιά, επάνω στο γιλέκο. Θα χορέψουν όλες τις γυναίκες που έχουν βγει στη bλάτσα, ακόμα και τις γριές.

Οι άντρες του χωριού μα και του θιάσου δεν συμμετέχουν στο χορό, παρά μόνον καμαρώνουν τις γυναίκες τους και τους Φουστανελάδες, ⁵⁶ ενώ όταν εκδηλώσουν επιθυμία για χορό (όχι αυτοί του θιάσου) πρέπει να πληρώσουν το τακίμι.

Οι παλιάτσοι με τον μπαϊρακτάρη και ενώ ο χορός εξελίσσεται, γυρίζουν τα σπίτια και μαζεύουν αυγά, το ΝΤΑΒΑΕΤΙ, ⁵⁷ που τα βάζουν σε καλάθια που παίρνουν μαζί τους γι’ αυτό το σκοπό, και χρήματα. ⁵⁸ Τα αυγά τα ανταλλάσσουν στο μαγαζί, του δικού τους χωριού, με νηστίσιμα, για το κοινό και πάνδημο τραπέζι της Καθαρής Δευτέρας.

Σαν α μ π ρ ο υ σ τ ι ν ο ί (πρώτοι) στο χορό μπαίνουν οι χορευτάδες Φουστανελάδες για να εντυπωσιάζουν τις γυναίκες του χωριού.

Ο χορός συνεχίζεται με εναλλαγές Συρτών – Μπάλλου αλλά και Καλαματιανού. Τα τραγούδια των συρτών τα τραγουδάει ο λαουτιέρης, όπως είναι το τυπικό, αλλ’ αντίθετα, στο Μπάλλο, που το τυπικό είναι να λέει παινέματα κ. ά., αυτό δεν συμβαίνει γιατί στην περίπτωση αυτού του χορευτικού δρώμενου δεν χορεύει κάθε ζευγάρι μόνο του και με σειρά, αλλά όλοι μαζί .

Ο χορός των Φουστανελάδων είναι σεμνός, ήσυχος, σοβαρός. Χορεύουν όλες τις γυναίκες και τις γριές και διακόπτουν (όχι όλοι μαζί) για να πιούνε (λίγο) και να φάνε .

Στο τέλος του γλεντιού θα χορέψουν και οι παλιάτσοι μια “Βλάχα”, αλλά μόνοι τους (δεν πιάνονται σ’ αυτό το χορό οι Φουστανελάδες για να μην λερώσουν τις φορεσιές τους).

Κατά τη διάρκεια του γλεντιού ο Μπαϊρακτάρης φανερώνοντας την υποχρέωση που αισθάνεται ως αρχηγός των Φουστανελάδων για την παρεχόμενη φιλοξενία, και ιδιαίτερα των γυναικών, περιφέρει το μπαϊράκι, κατά διαστήματα, πάνω από τα κεφάλια των χορευτών, φωνάζοντας “Ζήτω των …” (το όνομα των κατοίκων του χωριού) και επαναλαμβάνουν όλοι οι συμμετέχοντες.

Αν στο πρόγραμμά τους δεν έχουν να πάνε σε πολλά χωριά, το γλέντι συνεχίζεται μέχρι να δώσει το σύνθημα ο Μπαϊρακτάρης για την αναχώρηση.

Σε περίπτωση που στη διάρκεια του γλεντιού εμφανιστεί άλλο μπαϊράκι, είναι υποχρεωμένοι να σταματήσουν το γλέντι κι ο Μπαϊρακτάρης να διατάξει την αναχώρησή τους.

Η αναχώρηση γίνεται πάλι με την ίδια τάξη, οι Φουστανελάδες στη σειρά, τα βιολιά να παίζουν το Μαρς και τα τουφέκια να σμπαραίνουνε.

Η επιστροφή τους στο χωριό έχει και πάλι, όπως και το πρωί, πάνδημο χαρακτήρα. Τους περιμένουν οι γυναίκες του χωριού για να τις χορέψουν στη bλάτσα και ενώ βραδιάζει χορεύουν όλοι, στο μαγαζί, οι μεν Φουστανελάδες νοιώθοντας “αχόρευτοι” (γιατί δεν χόρεψαν τις συγχωριανές τους) και οι γυναίκες επιθυμώντας των δικών τους ανδρών το χορό, αν κι απ’ το πρωί τις χόρευαν Φουστανελάδες από άλλο χωριό.

‘Ετσι, ξεκινάει μια καινούργια χορευτική εκδήλωση, πάνδημου τώρα χαρακτήρα και με το ίδιο χαλαρό χορευτικό τυπικό, όλοι μαζί, χωρίς παραγγελίες στα βιολιά, χωρίς παρέες (σειρά), χωρίς το τυπικό μοναδικό ζευγάρι του Μπάλλου, όπου τώρα θα χορέψουν κι οι γριές. ⁵⁹

Η νύχτα θα τους βρει χορεύοντας, για να τελειώσει έτσι το χορευτικό δρώμενο κάποιας ημέρας της Τυρνής βδομάδας ή του Τυρνού Σαββάτου.

Γ. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Τα συμπεράσματα στα οποία θα αναφερθούμε, οδηγούν στoυς συστηματικούς άξονες της έρευνας, η οποία βρίσκεται ακόμα εν εξελίξει.

1. Στο αποκριάτικο αυτό “δρώμενο” στον Κινίδαρο της Νάξου, ως κύρια χορευτικό δρώμενο, ο κυρίαρχος ρόλος των Φουστανελάδων είναι ρόλος χορευτικός.

2. O χορευτικός αυτός ρόλος οδηγεί επαγωγικά στο χορολογικό κέντρο (λαός) και στο χορολογικό ερώτημα περί του νοήματος αυτής της διαδικασίας.

3. Η εμφάνιση του χορού δια μέσου της συγκροτήσεως θιάσου αποκτά μια έντονη θεατρικότητα.

Συνοδά στοιχεία αυτής της θεατρικότητας είναι :

α) Ο μη πάνδημος χαρακτήρας του χορευτικού δρωμένου, αλλ’ αντίθετα η δημιουργία θιάσου και μάλιστα συνισταμένου μόνον από άνδρες.

β) Η μεταμφίεση ως μέσον επιδίωξης επίτευξης του σκοπού των τελεστών. ⁶⁰

γ) Τα σκεύη που χρησιμοποιούνται: μπαϊράκι τουφέκια “ξίφια” κουδούνια σάλπιγγα καλάθια.

4. Με την επιστροφή των Φουστανελάδων στο χωριό τους, ο χορός αποκτά πάνδημο χαρακτήρα με τη συμμετοχή ακόμη και των γραιών.

5. Οι Φουστανελάδες θεωρούν τη συμμετοχή τους ως υποχρέωση, τιμή, ευθύνη προς το εθιμικό της κοινότητάς τους, εκπροσωπώντας την.

6. Το γλέντι των Φουστανελάδων είναι μια εκτέλεση κοινοτικού έργου.

7. Στο χορό :

α) Είναι έντονη η διαφοροποίηση των ρόλων του θιάσου, με προεξάρχοντες στο χορό τους Φουστανελάδες.

β) Ο χορός τους απευθύνεται στις γυναίκες του άλλου χωριού.

γ) Το χορευτικό τυπικό είναι διάφορο αυτού που τελείται σ’ όλες τις άλλες χορευτικές εκδηλώσεις του χωριού.

8. “Η φανατική εμμονή σ’ αυτές τις προγονικές παραδόσεις είναι ίσως ανυπολόγιστα μακρινή”. ⁶¹

9. Η φανατική εμμονή σ’ αυτές τις προγονικές παραδόσεις διατηρεί τον αντιστασιακό τους χαρακτήρα μέχρι και σήμερα, περνώντας μέσα από πολλούς εμποδισμούς που σημαίνονται από:

α) Τους Κανόνες της εκκλησίας. ⁶²

β) Τη δράση των Λατίνων κατακτητών. ⁶³

γ) Την δράση των Τούρκων κατακτητών. ⁶⁴

δ) Την δράση των οργάνων της Τάξης του Κράτους. ⁶⁵